آخرین نتایج مسابقه بین فیلترینگ و تلگرام مقدمه این مسابقه که از دی ماه سال 96 بر روی زیرساخت شبکه کشور آغاز شده است، از دید گزارش‌گران مختلف نتایج مختلفی داشته است، عده ای آن را سه هیچ به نفع تلگرام قلمداد کرده اند و می گویند هیچ تاثیری نداشته و همه در تلگرام هستند. […]

آخرین نتایج مسابقه بین فیلترینگ و تلگرام

مقدمه

این مسابقه که از دی ماه سال 96 بر روی زیرساخت شبکه کشور آغاز شده است، از دید گزارش‌گران مختلف نتایج مختلفی داشته است،

عده ای آن را سه هیچ به نفع تلگرام قلمداد کرده اند و می گویند هیچ تاثیری نداشته و همه در تلگرام هستند.
عده ای آن را کاملاً موثر می دانند.
عده ای هم بیشتر به تحلیل، انتقاد و تمجید از عملکرد بازیگران این بازی همانند شواری عالی فضای مجازی، قوه قضائیه، وزارت ارتباطات، تلگرام، هاتگرام/طلاگرام و مردم پرداخته اند.

اما سوال اینجاست که بر روی زمین و در واقعیت چه اتفاقی افتاده است؟

اهداف متصور از این اقدام را می توان به این موارد دسته بندی کرد:

جلوگیری از دسترسی تلگرام به محتوای کاربران ایرانی
جلوگیری از دسترسی کاربران به تلگرام
مهاجرت کاربران به پیام رسان‌های داخلی
جلوگیری از دسترسی کاربران به کانال های غیر اخلاقی و کانال های معاند نظام

پس از اعمال فیلترینگ تلگرام در اردیبهشت 97، عملا چهار مسیر برای استفاده از پیام رسان پیش روی کاربران وجود داشت که عبارتند از:

استفاده از تلگرام، به همراه فیلترشکن
استفاده از پیام‌رسان‌های خارجی دیگر مانند واتس‌آپ و وی‌چت
استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی
استفاده از پوسته‌های داخلی تلگرام مانند طلاگرام و هاتگرام

در عمل طبق آمارهای اعلامی[1] درصد عمده کاربران راهکار ” استفاده از پوسته‌های داخلی تلگرام مانند طلاگرام و هاتگرام ” را انتخاب کرده‌اند و به طبع از میان اهداف بیشتر از همه هدف چهارم محقق شده است و اهداف دیگر به صورت محدود به نتیجه رسیده اند. اگرچه می توان گفت این جمله که “همه در تلگرام هستند و هیچ کسی از آن بیرون نرفته!” نیز درست است و تعداد زیادی از کاربران همچنان به فعالیت در تلگرام با استفاده از پوسته‌ها ادامه داده‌اند اما درعمل پذیرفته‌اند که از یک نرم افزار داخلی پیام رسان استفاده کنند و دسترسی کنترل شده‌ای به محتوای تلگرام داشته باشند. اما سوال اینجاست که اگر تلگرام فیلتر نمی‌شد آیا این انتخاب توسط کاربران صورت می گرفت؟ باید گفت که در عمل اقبال به راهکار چهارم (استفاده از پوسته‌های داخلی تلگرام مانند طلاگرام و هاتگرام) و جلوگیری از دسترسی کاربران به کانال های غیر اخلاقی و کانال های معاند نظام، در عمل مرهون فیلترشدن تلگرام بوده است. در واقع رسیدن کامل به اهداف مطرح شده منوط به موفقیت همزمان مسدودسازی تلگرام و فراهم شدن راهکار داخلی پیام‌رسانی بود که در عمل راهکار داخلی پیام‌رسانی مناسب فراهم نشد.

در ادامه براساس آمار نشان داده می شود که راهکار استفاده آزاد از تلگرام با استفاده از ابزارهای فیلترشکن مورد اقبال قرار نگرفته و فیلترینگ در کنار عوامل دیگر مانند ضعف پیام رسان‌های داخلی مسدود نشدن پوسته‌های داخلی تلگرام، منجر به حرکت مردم به سمت راهکار چهارم یعنی ” استفاده از پوسته‌های داخلی تلگرام مانند طلاگرام و هاتگرام” شده است.

پیش تحلیل

در دی‌ماه ۱۳۹۶، پس از اغتشاشاتی که در شهر‌های مختلف ایران اتفاق افتاد، شورای امنیت ملی تصمیم گرفت که به خاطر عدم همکاری تلگرام، این پیام‌رسان را فیلتر کند. پس از مدتی این پیام‌رسان باز شد و نهایتا در اردیبهشت ۱۳۹۷ به صورت دائمی مسدود شد. افراد و نهاد‌های مختلفی، مخالفت خود را با این تصمیم نشان دادند. آسیب اقتصادی، ضعف دقت فنی، نقض آزادی بیان و غیره از جمله انتقاداتی بود که به این طرح وارد می‌شد.

در این گزارش، سعی شده است با دلایلی ثابت کرد که فیلترینگ با تمام مشکلات و کاستی‌هایی که داشته است، موفق بوده است. در ابتدا، یک فرض را در نظر می‌گیریم و سپس برای اثبات آن، عدله کافی را با سند ارایه می‌کنیم.

با توجه به اینکه هدف اصلی فیلترینگ، قطع ارتباط کاربران داخل کشور با تلگرام بوده است، در صورتی که فیلترینگ موفق بوده باشد، تعداد کاربرانی که از تلگرام استفاده می‌کنند، باید به شدت کاهش پیدا کرده باشد و با توجه به تعداد وسیع کاربران تلگرام در ایران، مقدار کاهش باید فاحش باشد. حال اگر این تعداد کاربر از تلگرام استفاده نکنند و یا به مرور زمان، استفاده‌ی آنها از این پیام‌رسان کم شود، جایگزین آنها برای ارتباطات قبلی چیست؟

پس از فیلترینگ تلگرام ، کاربران تلگرام که جمعیتی حدود ۴۰ میلیون نفر بودند، چهار گزینه‌ی اصلی در پیش روی خود داشتند:

استفاده از تلگرام، به همراه فیلترشکن
استفاده از پیام‌رسان‌های خارجی دیگر مانند واتس‌آپ و وی‌چت
استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی
استفاده از پوسته‌های داخلی تلگرام مانند طلاگرام و هاتگرام

هر کدام از سه گزینه اول، مشکلات خاص خود را داشتند که برای کاربران شرایط قبلی استفاده از تلگرام را فراهم نمی‌کرد.

فیلترشکن‌ها درست عمل نمی‌کردند و کاربران دائم در حال دانلود و امتحان فیلترشکن‌های مختلف بودند و این کار برای آنها بسیار خسته کنند بود.
پیام‌رسان‌های خارجی، هیچ‌کدام جامعیت تلگرام را نداشتند و در واقع تلگرام خدماتی را به کاربران خود ارائه کرده بود که مرز توقع کاربران جابه‌جا شده بود. فضای ابری بدون محدودیت نوع، حجم و تعداد فایل‌های ذخیره شده، کانال، گروه‌ با حداکثر پنج هزار کاربر، روبات، امکان استفاده از تلگرام بر روی تمام سیستم‌عامل‌ها و پلتفرم‌ها از جمله ویژگی‌هایی بود که این پیام‌رسان را در بین ایرانیان خاص کرده بود (به عنوان مثال نرم افزار در نرم افزار WhatsApp کانال وجود ندارد). نکته‌ی دیگر این بود که کاربران به فضای تلگرام عادت کرده بودند و مهاجرت به سمت محیطی متفاوت با تلگرام، سخت بود. با تمام مشکلات ذکر شده، کاربران رغبتی به مهاجرت به سمت پیام‌رسان چینی وی‌چت نشان ندادند و تنها عده‌ای محدودی به سمت واتس‌آپ آمریکایی مهاجرات کردند.
پیام‌رسان‌های داخلی، علاوه بر مشکلاتی که پیام‌رسان‌های خارجی داشتند، دچار دو بحران بزرگ در جذب مخاطب شدند:
1. عدم کارایی مطلوب و توان برای پشتیبانی از این تعداد کاربر
1. شایعه‌سازی و جوسازی‌های زیاد در خصوص عدم رعایت حریم خصوصی و دسترسی نیروهای امنیتی به اطلاعات مردم
در این میان استفاده از پوسته‌های داخلی تلگرام مانند طلاگرام و هاتگرام به دلیل مسدودنشدن ارتباط آن با تلگرام و مشابهت بالای آن با پیام‌رسان تلگرام مورد استقبال کاربران قرار گرفت.

با تمام مسایل مختلف مطرح شده، خبرهای ضد و نقیضی شنیده می‌شود که کاربران کماکان در تلگرام حضور دارند و فیلترینگ اصلا موفق نبوده است. عموما دلایلی هم که آورده می‌شود این است که “همه در تلگرام هستند و هیچ کسی از آن بیرون نرفته!”. اما واقعیت چیست؟

با توجه به اینکه دو نرم‌افزار هاتگرام و طلاگرام، از همان سرورهای نهایی تلگرام استفاده می‌کنند، تکفیک کاربرانی که از این دو، یا تلگرام اصلی استفاده می‌کنند، تنها از روی حساب کاربری غیر ممکن است. اگرچه بررسی میزان دانلود در بازارهای اپ موبایل می‌تواند تخمینی از میزان استفاده کاربران ایجاد کند، اما به دلیل امکان اشتراک استفاده کاربران از دو پوسته هاتگرام و طلاگرام و عدم دقت آمارها، آمار دقیقی از این روش قابل محاسبه نیست. در ادامه از روش دیگری برای تعیین میزان تاثیر فیلترینگ در دسترسی به سایت های با محتوای نامناسب ارائه شده‌است.

موشکافی این موضوع تنها با بررسی جزیي‌تر تفاوت‌های دو پیام‌رسان هاتگرام و طلاگرام که از این پس به عنوان تلگرام‌های ایرانی نام برده می‌شود با تلگرام اصلی میسر خواهد بود. تفاوت اصلی که کاربران در کارایی این دو محصول می‌بینند، فیلترشدن و ممانعت از دسترسی به برخی کانال‌هایی است که از نظر کمیته‌ی تعیین مصادیق باید مسدود باشد. فیلتر بودن کانال‌ها در تلگرام ایرانی به این صورت است که کاربر نمی‌تواند به این کانال‌ها دسترسی یابد. به عبارت دیگر، کاربر نمی‌تواند محتوای آن کانال‌ها را مشاهده کند. پس اولین اتفاقی که برای کانال‌های فیلترشده می‌افتد این است که میزان بازدید از پست‌های آنها باید به شدت کاهش پیدا کند. مساله‌ی بعدی این است که با توجه به اینکه کاربران نمی‌توانند به این کانال‌ها دسترسی پیدا کنند و این کانال‌ها در فهرست کانال‌های مورد علاقه‌ی آنها است و عملا وجود این کانال، فایده‌ی خاصی برای آنها ندارد، کم کم به حذف این کانال‌ها می‌پردازند. در نتیجه، مساله‌ی بعدی که برای کانال‌های فیلتر شده پیش می‌آید، کاهش کاربران عضو آن کانال‌ها می‌باشد.

میزان کاربران عضو یک کانال و میزان بازدید از پست‌های آن، دو مولفه‌ای هستند که به یک کانال اعتبار می‌بخشند و پویایی آن را به کاربران نشان می‌دهد. حال اگر ما مدیر یکی از این کانال‌های فیلترشده باشیم، برای حفظ اعتبار کانال خود، چند راه حل داریم:

در مرحله‌ی اول، ایجاد هجمه‌ی شدید در مخالفت از استفاده از تلگرام‌های ایرانی است که علت این مخالفت در بالا به صورت مفصل توضیح داده شد.
در مرحله‌‌ی دوم، ایجاد حساب‌های کاربری جعلی و به اصطلاح فیک که با یک شماره تلفن مجازی و چند روبات، این کار به سادگی قابل انجام است. (هزینه‌ی این شماره‌ها بسیار پایین است، به عنوان مثال در سفارش تعداد بالا، هر شماره تلفن روسیه را با حدود ۳۰۰ تومان تهیه کرد. یعنی هر حساب کاربری تلگرام، با ۳۰۰ تومان ساخته می‌شود. برای ایجاد ۵۰۰ هزار حساب کاربری، با ۱۵۰ میلیون تومان می‌توان این کار را انجام داد که این رقم با دلار ۱۰ هزار تومان هم حساب بشود، معادل ۱۵ هزار دلار است و این رقم برای یک سازمانی که می‌خواهد مطالب خود را برای اهداف خاص به جامعه تزریق کند، رقم ناچیزی است.)
در مرحله‌ی آخر برای اینکه آمار بازدید به صورت تقلبی و جعلی بالا برود، دو راه حل وجود دارد، یا اینکه تمام کاربران مجازی که درست شده‌اند را لاگین کرد و توسط آنها پست‌های کانال مورد نظر را دید تا آمار بازدید بالا برود که این روش مشکلات خاص خودش را دارد، از جمله اینکه مدیرت ۵۰۰ هزار روبات کار بسیار سنگین، نیاز به پردازش بالا و ترافیک اینترنت در حجم بالا دارد. در ضمن چون در این روش تلگرام به صورت عادی استفاده نشده است، سرورهای تلگرام به رفتار این حساب کاربری مشکوک شده و کلا حساب کاربری را مسدود می‌کند. راه حل دوم برای افزایش آمار بازدید، بازارسال این پست‌ها به کانال‌ها و گروه‌های دیگر است. در این حالت نیاز است که پست‌های مربوط به آن کانال، در کانال‌ها و گروه‌های دیگری که تعداد کاربران نسبتا بالایی دارند بازارسال شود و با این کار میزان مشاهده هر پست بالا رود.

سایت‌های مختلفی هستند که این داده‌های آماری مربوط به کانال‌ها را ذخیره می‌کنند. پایگاهی که در این گزارش از آن برای تحلیل داده استفاده شد، سایت tgstat.com است. این سایت اطلاعات زیر را در خصوص کانال‌های تلگرامی می‌دهد:

تعداد عضو در کانال
تعداد بازدید از پست‌های کانال
میزان دستیابی کاربران عضو و درصد عملیات آنها به کل دستیابی‌ها (ERR)

تعداد پست ارسالی در روز
میزان بازارسال پست به کانال‌ها/گروه‌های دیگر
میزان ذکر نام کانال در مکان‌های دیگر
نام کانال‌هایی که پیام از آنها بازارسال شده
نام کانال‌هایی که پیام به آنها ارسال شده

ارزیابی

برای شروع ارزیابی، بررسی را با کانال‌هایی شروع می‌کنیم که اصلا مخاطبین آن از تلگرام‌های ایرانی استفاده نمی‌کنند و همچنین در کشوری نیستند که تلگرام فیلتر شده باشد.

کانال‌های محبوب کشورهای دیگر

کانال‌های کشورهای دیگر، باید به گونه‌ای انتخاب شود که اولا موضوعات آن برای مردم آن کشور جذاب بوده باشد (که مخاطب داشته باشد) و در ثانی اصلا مخاطب ایرانی نداشته باشد. کانال‌های خبری و سرگرمی که با زبان رسمی آن کشور بیگانه محتوا تولید می‌کند، از بهترین گزینه‌ها برای این بررسی است.

Kanallani Dodasi

یک کانال با زبان ازبکی و موضوع سرگرمی که هم اکنون حدود پانصد هزار کاربر دارد. در شکل اول، میزان رشد تعداد اعضای این کانال در باز‌ه‌ی مشخص نشان داده می‌شود.

همچنین میزان مشاهده پست‌های این کانال در این بازه به شرح زیر است :

همانطور که مشاهده می‌شود، به مرور زمان، این کانال مخاطبین خود را افزایش داده است و میانگین بازدید از پست‌های آن، حدود ۳۰۰ هزار بازدید بوده است. نکته جالب توجه این است که میانگین پست‌های مشاهده‌ شده نسبت رشد به اعضای کانال تغییر چندانی نکرده است و این به معنای آن است که محتوای پخش شده جذاب بوده است، کاربران پست‌ها را در کانال‌های دیگر منتشر می‌کردند و به مرور مخاطب‌های با واسطه، تبدیل به مخاطبین بی‌واسطه‌ی این کانال شدند. این مساله در نمودار ERR نیز کاملا مشهود است

نمودار سبزرنگ، میزان مشاهده‌ی پست‌ها توسط اعضای کانال را مشخص می‌کند و نمودار آبی‌رنگ، درصد عکس‌العمل و واکنش کاربران آن کانال نسبت به پست منتشر شده است. با توجه به اینکه در تلگرام، تنها عکس‌العمل‌های ممکن در خصوص یک پست، مشاهده و بازارسال پست است، این عدد در مورد این کانال در ابتدا زیاد بوده است و به مرور سیر نزولی پیدا کرده است. به عبارت دیگر با فرض اینکه کاربران سابق، کماکان بازارسال را انجام می‌دهند، چون تعداد کاربران کانال افزایش پیدا کرده است، تعداد کل عکس‌العمل‌ها نسبت به تعداد اعضای کانال کاهش پیدا کرده، در نتیجه‌ درصد ERR کم شده است.

همه‌ی اینها در شرایطی‌ است که تعداد پست ارسالی در این کانال تقریبا به صورت میانگین ۳۰ پست در روز بوده است.

کانال‌های فیلترنشده ایرانی

عموم کانال‌های ایرانی مشکلی در محتوا ندارند و تنها علتی که باعث شد فعالیت‌ آنها کم شود و مخاطبین آنها ریزش کند، بحث فیلترشدن تلگرام بود. اما این کانال‌ها با استفاده از تلگرام ایرانی در دسترس بود‌ه‌اند.

اخبار منتخب

تعداد کاربران این کانال در چند ماه اخیر افزایش ۲۰ درصدی داشته است اگرچه آمار بازدید تقریبا در یک میانگین هشت‌صد هزارتایی می‌چرخد.

و همانطور که در نمودار ERR مشاهده می‌شود، میزان بازدید کاربران و میزان ERR تقریبا به همان نسبت افزایش کاربر، افزایش یافته است. در حالی که میانگین پست‌های کانال افزایش چشم‌گیری نداشته است.

کانال‌های منتقد اما فیلتر نشده

برخی از کانال‌ها، با وجود اینکه جزو منتقدین نظام محسوب می‌شوند، اما به علت اینکه فعالیت‌های آنها قانونی بوده، نیازی به انسداد کانال آنها نبوده است. کانال اصلاحات نیوز، از جمله این دسته کانال‌ها است. اگرچه به مرور زمان، این کانال نصف اعضای خود را از دست داده است، اما میانگین بازدید پست‌ها در این کانال کماکان بر روی همان هشتاد هزار نفر می‌چرخد و افت آنچنانی نکرده است. ثابت ماندن میزان دسترسی به محتوای کانال، گواه این بوده است که کاربران کماکان به این کانال دسترسی دارند و مشکلی بابت دریافت اطلاعات آن ندارند.

با کاهش اعضا درصد مشارکت کاربران افزایش پیدا کرده است که این امر طبیعی به نظر می‌رسد.

کانال‌های فیلترشده‌ی ایرانی

آمدنیوز

آمدنیوز، در دی‌ماه ۱۳۹۶، زمانی که تلگرام بار اول در شرف فیلتر شدن بود زیر یک میلیون کاربر داشت. تنها یک هفته (پنج ژانویه ۲۰۱۸) پس از فیلترشدن این پیام‌رسان، میزان کاربران خود را تا مرز یک میلیون و چهارصد هزار نفر افزایش داد. این افزایش و کاهش تعداد کاربر به صورت نوسانی در این کانال اتفاق می‌افتاد تا نهایتا در اوایل اکتبر، در اوج خود، به یک میلیون و هشتصد بیست هزار نفر رسید. اما نکته‌ی مهم داستان این است که این افزایش تقریبا ۱۰۰ درصدی کاربر، نه تنها تعداد بازدید از پست‌های آن را افزایش نداد، بلکه در واقع میزان مشاهده‌ی پست‌های این کانال با حسب میزان بازدید در اوج خود که همان ابتدای فیلترشدن تلگرام بود با کاهش ۲۰۰ مواجه شد.

به صورت طبیعی میزان بازدید از پست‌ها با افزایش کاربر رابطه‌ی خطی دارد، یعنی با توجه به اینکه تعداد کاربر این کانال افزایش ۱۰۰ درصدی پیدا کرده است، میزان بازدید از این کانال نیز باید حدود ۱۰۰ درصد افزایش پیدا می‌کرد، در حالی که اگر با این نسبت محاسبه کنیم، میزان بازدید از مطالب این کانال با کاهش سیصد درصدی مواجه شده است.

نمودار میزان دسترسی و ERR نیز شاهد همین موضوع است. تعداد کاربران عضو این کانال اگرچه افزایش یافته است، اما پست‌های بازدید شده کاهش پیدا کرده و میزان مشارکت اعضای این کانال از پنجاه درصد به بیست درصد کاهش پیدا کرده، در حالی که اعضای این کانال به دو تعداد قبل رسیده است.

با توجه به این‌که افزایش چشمگیر اعضای این کانال، منجر به افزایش بازدید کننده نبوده است، می‌توان این را استنتاج کرد که تعداد زیادی از این کاربران، جعلی هستند. اما اینکه تعداد پست‌های مشاهده شده، کاهش چشمگیری نسبت به قبل پیدا کرده، گواه این است که اعضای حقیقی سابق این کانال، دیگر دسترسی به این کانال را ندارند و از اصلی‌ترین علل این موضوع، فیلترشدن تلگرام است.

این موضوع در حالی است که تعداد پست ارسالی غیر از زمان پیک اغتشاشات در دی‌ماه، تقریبا روزی پنجاه عدد است. همچنین در طول یک سال اخیر، اتفاقات زیادی در کشور افتاده است که می‌توانست کاربران را به سمت این شبکه جذب کند، اما فیلترینگ موفق تلگرام، یکی از موانع اصلی این بوده است.

در نمودار بعدی مشخص می‌شود که افرادی خیلی سعی دارند که محتوای این کانال را در کانال‌های دیگر منتشر و بازنشر کنند تا تعداد بازدید افزایش یابد و این کار در چند ماه اخیر(غیر از زمان‌های پیک) افزایش یافته، اما کماکان میزان مشاهده‌ی پست‌ها سیر نزولی دارد.

اگرچه، دروغ‌پراکنی و شایعه‌افکنی، از دلایل دیگر کاهش اعضای این کانال‌ها می‌باشد، اما موضوعی که هست این است که فیلترینگ قرار بود دسترسی به این کانال‌های معاند را تا حد خوبی حذف کند که با توجه به نتایج بالا مشاهده می‌شود که با وجود سعی و تلاش بسیار زیاد صاحبان این کانال‌ها در راستای افزایش تعداد مخاطبین، اما به لطف خدا این نیرنگ آنها نیز نتیجه نداده است.

علاوه بر استدلال‌های بالا، دلایل دیگری هم می‌توان از موفقیت فیلترینگ بر شمرد، به عنوان مثال، اعضای دو کانال هاتگرام و طلاگرام در مجموع به حدود ۱۷ میلیون کاربر می‌رسد. که نشان از این دارد که با وجود تکاپوی ایادی ضد انقلاب در فضای مجازی در تبلیغ منفی از پیام‌رسان‌های داخلی اما این تعداد کاربر حداقل یک بار به این پیام‌رسان‌ها اعتماد کردند و در آنها عضو هستند.